Теміржол инженері Мұхаметжан Тынышбайұлының туғанына 145 жыл

Темір жол тарихы
23.01.2024, 07:56
Қазақстан теміржолшысы

Биыл қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін салушылардың бірі, Алаш Орда үкіметінің мүшесі және оның төрағасының орынбасары, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері Мұхаметжан Тынышбайұлының туғанына 145 жыл толады.

Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, тұңғыш темір жол инженері Мұхамеджан Тынышбаев 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы Лепсі уезі Мақаншы-Садыр болысында, қазіргі Жетісу облысы Қабанбай ауданында өмірге келген.  

Ауыл молдасынан хат таныған соң, 1890 жылы Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қабылданады. Мұхамеджан Тынышбаевтың тағдыр-талайы білім мен ағартуға, ұлттық теңдік пет өркениетке ұмтылған қазақ халқының тағдырымен бір.  

1900 жылы Мұхамеджан император I Александр атындағы Петербор темір жол транспорты институтына қабылданады. Бұл институтты 1906 жылы бітірген.

М.Тынышбаев 1906 жылы елге келіп, біраз уақыт Жетісу теміржолын жобалау ісіне қатысады. I Мемлекеттік Думаның қуғындалғанынан хабардар ол ел құқына қажетті табанды қоғамдық-саяси жұмысымен көрінеді.

1907 жылы 28 жасында II Мемлекеттік Думаға Жетісу облысы атынан депутат болып сайланады. Сөйтіп, енді ол биік саясатқа көтеріледі. Ол Түркістан генерал-губернаторлығы қарамағындағы аймақтың теміржол құрылысына инженер ретінде атсалысады. 1907- 1914 жылдар аралығында Әмудәрия үстіне салынған көпір құрылысына, Ұрсат (Урсатьевск) - Әндіжан теміржол құрылысына жетекші маман, бас инжетер есебінде қатысады. Теміржол саласына байланысты еңбегін ғана парақтағанның өзінде М.Тынышбаев - Кіндік Азия көлемінде еленуге лайықты инженер-теміржолшы.  

1914 жылы қайраткер Жетісу темір жол құрылысына қайта ауысады. Бұл жолы ол Арыс - Әулие ата учаскесінің басшысы және бас инженері болып қызмет атқарды.  

Түрксібті салу жөнінде шешім қабылданған уақытта  Мұхамеджан Тынышбаевты да Түрксіб құрылысымен айналысатын арнайы комиссияның құрамына кіргізуді ұсынған бұйрық шығады. Сонымен құрылыс басталар сәтте келіп жетеді. Рысқұлов бұл үшін арнайы Мәскеуден келіп, Лугавой бекетінде теміржолдың тұсауын кеседі. Тұсаукесер рәсімі ретінде паравоз киіз үйдің ішімен жүріп өтеді. Бұл 1921 жылдың 27 қарашасы болатын. Салтанатты жиында барлығы сөз сөйлеп, паравоз Сібір бағытындағы алғашқы шақырымды жүріп өтеді. Рысқұлов бастаған бір топ басшы қолдарына балға алып, теміржолдың алғашқы сыналарын қағады.  

Сол кезде Мұхамеджан Тынышбаев құрылыстан ешқандай хабары жоқ жергілікті қазақ балаларына арналған курстар ашады. Ауыл балаларына теміржол құрылысының қыр-сырын үйрете бастайды. Онда 50-ге жуық қазақ баласы білім алады. Мұхамеджан Тынышбаев оларға арнап оқулықтар жазады.  

Кеңес үкіметі Алаш зиялыларының іс-әрекеттерін жіті назарда ұстап, 1937–1938 жылдары жаппай жазалауға ұшыратты. М. Тынышбаев 1930 жылдың 3 тамызында кеңес билігі тарапынан саяси қуғындауға түсті.

Ол бес жылға сотталып, Воронежге бес жылға жер аударылады.1933-1937 жылдары ол айдауда жүргенінде Москва-Донбас темір жол құрылысында жұмыс істейді.

М. Тынышбаев ауырып, елге оралғанымен 1937 жылы қараша айында қайта тұтқындалады да, 1937 жылы Ташкент түрмесінде «Халық жауы» деген желеумен атылады.

1959 жылдың 29-қыркүйегінде Мұхаметжан Тынышбаев Қазақ КСР-сы Жоғарғы сотының, кейін 1970 жылы КСРО прокуратурасы мен Түркістан әскери округының прокурорының шешімімен ақталып шықты.

Мұхамеджан Тынышбаевқа қатысты тарихи құжаттар мен деректер елімізде, ТМД елдері қалаларының (Мәскеу, Петербург, Самара, Уфа, Том, Қазан, Ташкент, Қоқанд, Ашғабад және т. б.) мұрағат қорларында және алыс шетелдерде түрлі ресми-қоғамдық мекемелер мен жеке коллекционерлердің қорларына шоғырланған.

Қазақтан шыққан тұңғыш теміржол инженеріне қатысты құжаттар қоры «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ-ның бас ғимаратында да жасақталған. ҚТЖ музейінің ішінде Мұхамеджан Тынышбаев бұрышы бар. Онда қоғам қайраткеріне арнап стенд қойылған және үлкен портреті тұр. 2021 жылы М. Тынышбаевтың портретін оның жиен немересі музейге өз қолымен әкеліп тапсырған екен. Сондай-ақ галлереядан Тынышбаевтың кенже ұлы Дәулеттің фотосын көруге болады.  

 

Жаңалықтар
05.09.2025
ҚТЖ ескі вагондарды жаңартуды жалғастыруда
Аймақтар
05.09.2025
Қамыстыбас станциясында жаңа күзетілетін теміржол өткелі ашылды (Фото)
Аймақтар
05.09.2025
Жалағаштықтардың жауапкершілігі жоғары
Инфрақұрылым
05.09.2025
Қызылорда облысында бес вокзал жаңа кейіпке енеді
Инфрақұрылым
05.09.2025
Ердәуіт станциясына алғашқы бағыттағыш бұрма орнатылды
Жаңалықтар
05.09.2025
Quiz ойыны руханиятқа арналды
Цифрландыру
05.09.2025
ҚТЖ-да қағазсыз құжат айналымына қадам: QR-код тәжірибеге енгізілуде
Аймақтар
05.09.2025
Мемлекеттік марапат табысталды
Аймақтар
05.09.2025
Қалпына келтіру пойызы – теміржол жұмыстарының сенімді серігі
ҚТЖ келбеті
05.09.2025
Еңбек елеусіз қалмайды
ҚТЖ келбеті
05.09.2025
Бесік жырын жырлаған нелля әже
Қауіпсіздік
05.09.2025
Абайлаңыз, балалар!
Жаңалықтар / Мұрағат
05.09.2025
Қазақстан теміржолшысы газеті, №71-72 05 қыркүйек 2025 жыл
Қауіпсіздік
04.09.2025
Локомотивтерге бейнетіркегіштер орнатылуда
Әлеумет
04.09.2025
Зейінің ашылсын, балақай!
Жолаушылар тасымалы
04.09.2025
Жолаушылар пойыздарында багажды тасымалдау ережелері
Аймақтар
04.09.2025
Рельс дәнекерлеу цехында өткен бір күн
Әлеумет
04.09.2025
Қызылорда теміржолшылары балаларға қуаныш сыйлады
Әлеумет
04.09.2025
Медициналық пойызы Павлодар облысының тұрғындарын қабылдауда
Инфрақұрылым
04.09.2025
Астана-1 вокзалында ауқымды күрделі жөндеу жүргізілуде