Теміржол инженері Мұхаметжан Тынышбайұлының туғанына 145 жыл

Темір жол тарихы
23.01.2024, 07:56
Қазақстан теміржолшысы

Биыл қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін салушылардың бірі, Алаш Орда үкіметінің мүшесі және оның төрағасының орынбасары, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері Мұхаметжан Тынышбайұлының туғанына 145 жыл толады.

Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, тұңғыш темір жол инженері Мұхамеджан Тынышбаев 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы Лепсі уезі Мақаншы-Садыр болысында, қазіргі Жетісу облысы Қабанбай ауданында өмірге келген.  

Ауыл молдасынан хат таныған соң, 1890 жылы Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қабылданады. Мұхамеджан Тынышбаевтың тағдыр-талайы білім мен ағартуға, ұлттық теңдік пет өркениетке ұмтылған қазақ халқының тағдырымен бір.  

1900 жылы Мұхамеджан император I Александр атындағы Петербор темір жол транспорты институтына қабылданады. Бұл институтты 1906 жылы бітірген.

М.Тынышбаев 1906 жылы елге келіп, біраз уақыт Жетісу теміржолын жобалау ісіне қатысады. I Мемлекеттік Думаның қуғындалғанынан хабардар ол ел құқына қажетті табанды қоғамдық-саяси жұмысымен көрінеді.

1907 жылы 28 жасында II Мемлекеттік Думаға Жетісу облысы атынан депутат болып сайланады. Сөйтіп, енді ол биік саясатқа көтеріледі. Ол Түркістан генерал-губернаторлығы қарамағындағы аймақтың теміржол құрылысына инженер ретінде атсалысады. 1907- 1914 жылдар аралығында Әмудәрия үстіне салынған көпір құрылысына, Ұрсат (Урсатьевск) - Әндіжан теміржол құрылысына жетекші маман, бас инжетер есебінде қатысады. Теміржол саласына байланысты еңбегін ғана парақтағанның өзінде М.Тынышбаев - Кіндік Азия көлемінде еленуге лайықты инженер-теміржолшы.  

1914 жылы қайраткер Жетісу темір жол құрылысына қайта ауысады. Бұл жолы ол Арыс - Әулие ата учаскесінің басшысы және бас инженері болып қызмет атқарды.  

Түрксібті салу жөнінде шешім қабылданған уақытта  Мұхамеджан Тынышбаевты да Түрксіб құрылысымен айналысатын арнайы комиссияның құрамына кіргізуді ұсынған бұйрық шығады. Сонымен құрылыс басталар сәтте келіп жетеді. Рысқұлов бұл үшін арнайы Мәскеуден келіп, Лугавой бекетінде теміржолдың тұсауын кеседі. Тұсаукесер рәсімі ретінде паравоз киіз үйдің ішімен жүріп өтеді. Бұл 1921 жылдың 27 қарашасы болатын. Салтанатты жиында барлығы сөз сөйлеп, паравоз Сібір бағытындағы алғашқы шақырымды жүріп өтеді. Рысқұлов бастаған бір топ басшы қолдарына балға алып, теміржолдың алғашқы сыналарын қағады.  

Сол кезде Мұхамеджан Тынышбаев құрылыстан ешқандай хабары жоқ жергілікті қазақ балаларына арналған курстар ашады. Ауыл балаларына теміржол құрылысының қыр-сырын үйрете бастайды. Онда 50-ге жуық қазақ баласы білім алады. Мұхамеджан Тынышбаев оларға арнап оқулықтар жазады.  

Кеңес үкіметі Алаш зиялыларының іс-әрекеттерін жіті назарда ұстап, 1937–1938 жылдары жаппай жазалауға ұшыратты. М. Тынышбаев 1930 жылдың 3 тамызында кеңес билігі тарапынан саяси қуғындауға түсті.

Ол бес жылға сотталып, Воронежге бес жылға жер аударылады.1933-1937 жылдары ол айдауда жүргенінде Москва-Донбас темір жол құрылысында жұмыс істейді.

М. Тынышбаев ауырып, елге оралғанымен 1937 жылы қараша айында қайта тұтқындалады да, 1937 жылы Ташкент түрмесінде «Халық жауы» деген желеумен атылады.

1959 жылдың 29-қыркүйегінде Мұхаметжан Тынышбаев Қазақ КСР-сы Жоғарғы сотының, кейін 1970 жылы КСРО прокуратурасы мен Түркістан әскери округының прокурорының шешімімен ақталып шықты.

Мұхамеджан Тынышбаевқа қатысты тарихи құжаттар мен деректер елімізде, ТМД елдері қалаларының (Мәскеу, Петербург, Самара, Уфа, Том, Қазан, Ташкент, Қоқанд, Ашғабад және т. б.) мұрағат қорларында және алыс шетелдерде түрлі ресми-қоғамдық мекемелер мен жеке коллекционерлердің қорларына шоғырланған.

Қазақтан шыққан тұңғыш теміржол инженеріне қатысты құжаттар қоры «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ-ның бас ғимаратында да жасақталған. ҚТЖ музейінің ішінде Мұхамеджан Тынышбаев бұрышы бар. Онда қоғам қайраткеріне арнап стенд қойылған және үлкен портреті тұр. 2021 жылы М. Тынышбаевтың портретін оның жиен немересі музейге өз қолымен әкеліп тапсырған екен. Сондай-ақ галлереядан Тынышбаевтың кенже ұлы Дәулеттің фотосын көруге болады.  

 

Жаңалықтар
18.02.2025
Қызылордада вагон құрастыру зауыты жобасы жүзеге асырылуда
ҚТЖ келбеті
18.02.2025
Сауатты әрекет сауапты іске бастады
Аймақтар
18.02.2025
Атырау станциясында қуат қондырғылары жаңарды
Қауіпсіздік
18.02.2025
Малын жол бойына қараусыз жіберетіндерге айыппұл жоғары
Жүк тасымалы
18.02.2025
KTZ Express АҚШ-қа шикізаттық емес жүк жеткізді
Жүк тасымалы
18.02.2025
Кәсіптік білім – табысты болашақтың кілті
Қауіпсіздік
18.02.2025
Өрт сөндіру – ерлерге тән кәсіп
Жаңалықтар / Мұрағат
18.02.2025
Қазақстан теміржолшысы газеті, №12 18 ақпан 2025 жыл
Аймақтар
17.02.2025
Сексеуіл локомотив пайдалану депосында тәртіп талқыға түсті
Аймақтар
17.02.2025
Студенттер теміржолшы мамандығымен етене танысты
ҚТЖ келбеті
17.02.2025
Пойыз құрастырушының бір күні
Аймақтар
17.02.2025
Браконьерлікке тосқауыл қойылуда
Жолаушылар тасымалы
17.02.2025
ҚТЖ пойыз қозғалысының кестесін онлайн бақылайтын қызметті іске қосты
ҚТЖ келбеті
15.02.2025
Он сегізде от кешкен...
Жаңалықтар
14.02.2025
Ақтауда қызметкерлердің әл-ауқатын арттыру және еңбек жағдайларын жақсарту мәселесі қаралды
Жаңалықтар
14.02.2025
Астанада өткен фестивальде теміржол мамандығы жастарды қызықтырды
Қауіпсіздік
14.02.2025
Өткелде әйел мерт болды
Аймақтар
14.02.2025
Үздіктер қатарында
Жаңалықтар / Мұрағат
14.02.2025
Қазақстан теміржолшысы газеті, №11 14 ақпан 2025 жыл
Жаңалықтар
13.02.2025
ЭКСПО орталығында «Жұмысшы мамандықтар қаласы» фестивалі өтуде