ҚТЖ - 25 жыл: қайта түлеген қазақ темір жолы
Осыдан ширек ғасыр бұрын Үкімет шешімімен Алматы, Тың және Батыс Қазақстан темір жол басқармалары базасында «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны құрылып, Қазақстандағы барлық темір жолдарды біртұтас етіп біріктірді. Дәл осы күннен бастап «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясының жаңа тарихы жазыла бастады...
«Қазақстан Республикасының темір жолдары кәсіпорындарын қайта ұйымдастыру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 31 қаңтардағы №129 қаулысымен үш темір жолды «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорнына біріктіру туралы шешім қабылданды. Бүгінде ширек ғасыр – 25 жылды артқа тастап, еліміздегі жүк және жолаушы тасымалының басым бөлігін қамтамасыз етіп отырған жетекші ұлттық компания осы уақыт ішінде талай тар жол, тайғақ кешуді бастан кешкені онымен бірге жасасып келе жатқан теміржолшыларға ғана аян болса керек. Әрине, Қазақстан темір жолын реформалау бір күнде қабылданған шешім болмағаны анық.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұрын Жол қатынастары министрлігіне қараған одақтас республикалардың темір жолдары өз күндерін өздері көруге тырысып жатқан қиын-қыстау заманда тығырықтан шығудың түрлі жолдары қарастырылғаны айтпаса да түсінікті. Бұрын орталықтан жабдықталатын материалдық және экономикалық байланыстар үзіліп, толассыз ағылған жүк тасымалы кілт тыйылып, тасымал тоқтаған соң табыс та жойылып, қиын жағдайда қалған отандық теміржол көлігінің үздіксіз қызметін қамтамасыз ету үшін нарықтық экономика жағдайында дамып жатқан әлемдегі озық елдердің тәжірибесі зерттеліп, түрлі басқару моделдері қарастырылған екен.
Иә, тарихқа көз салсақ, сол кездегі өлшем бойынша одақтас республикалар арасында о шеті мен бұ шетіне апталап сапар шегетін Үлкен Қазақ темір жолы көз көргендердің айтуынша, отандық теміржол көлігінің «алтын кезеңі» болған секілді. Соғыстан кейін енді қалпына келтіріле бастаған халық шаруашылығымен қатар, тың көтерген Қазақстанның миллиард пұт астығын, қазба байлықтарын, басқа да шикізат өнімдерін тасымалдау үшін теміржол көлігін жарақтандыру, локо- мотив пен вагон парктерін жаңғырту, инфрақұрылымын жаңарту сол Үлкен Қазақ темір жолы салтанат құрған өткен ғасырдың 60-70 жылдары жүзеге асырылған көрінеді. Мәскеудің өзі ұшқан құстың қанаты талатын қазақ сахарасына домбыраның қос ішегіндей тартылған ең ұзақ теміржолды «Великая Казахская» деп атаған екен. Сондықтан, 1997 жылы Қазақстандағы үш жол басқармасы біріктіріліп, «Қазақстан темір жолы» РМК-ның құрылуы, 1958-1977 жылдар аралығында жұмыс істеген біртұтас Қазақ темір жолының қайта жаңғыруы дегенді ардагерлердің аузынан талай естідік. Бүгінгі Қазақстан темір жолының мүмкіндігі мен әлеуетін сол Үлкен Қазақ темір жолымен салыстыруға бола ма?
Бірақ, жиырма жылдан кейін біртұтас Қазақ темір жолы таратылып, қайтадан үшке бөлінді. Оның да кезінде объективті және субъективті себептері болғаны белгілі. Ол туралы теміржол корифейі былай дейді:
– Уақыт өте келе, ұшы-қиырсыз кең сахарадағы Қазақ темір жолын бір орталықтан басқару Мәскеуге де қиын тигені белгілі болды. Одақтағы бір республикада мұндай ұлан-байтақ кең далада созылған ұзақ жол болмады, мысалы, Донецк темір жолының бір шетінен екіншісіне машинамен 3-4 сағатта жетуге болатын болса, Қазақ темір жолында Алматыдан Маңғышлаққа жету үшін тек ұшақпен сонша жүру керек, ал пойызбен 3 тәулік жол жүру қажет. Қазақ темір жолындағы 600-ден аса кәсіпорындарды бақылауда ұстап, жұмысын үйлестіріп отыру, сонымен қатар Мәскеу арқылы материалдық қор, техника бөлу, қаржыландыру, тағысын тағылар өте күрделі болды. Одақ құрамындағы барлық темір жолдың табысы бір қазанға түседі де, сол министрліктен жан-жаққа бөлінеді дедік, бұл жағдайда біздің тым созылып жатқан Қазақ темір жолы көлемі ұзақ болса да өзгелермен салыстырғанда қажетті қор, қаражатпен қамтамасыз етілуі төмен болды.
Сондықтан, уақыт өте келе, 1977 жылы Қазақ темір жолын үшке бөлудің өз тиімділігі болғаны анық. Қазақстан территориясындағы жолдар Батыс Қазақстан, Алматы және Тың темір жолдарына біріктіріліп, оларға Қазақстан Орталық Комитетінің, Үкіметінің ықпалы болды, бұл өз кезегінде жолдарды материалдық қамтамасыз ету, капитал салу, инвестиция бөлу, өндірісті дамыту сынды мәселелерді кедергісіз тез шешіп, бұрынғыдан екі есе көп алуға мүмкіндік берді. Тасымалды басқару, үйлестіру жұмыстарын да оңтайлы шешу мүмкін болды. Қазақстанның темір жолы жедел қарқынмен дами бастады. 90-жылдарға дейін осылай болды.
Ал сосын КСРО ыдырап, бұрын Одақ құрамындағы республикалар жеке-жеке тәуелсіздік алып бөлініп кеткенде, енді Мәскеудің ортақ талабы жоқ, өз еркі өзіне тиген Қазақстан үшін республика аумағындағы үш темір жолды біріктіріп, бір орталықтан басқару қажеттігі қайта туындады. 1997 жылы Алматы, Батыс және Тың темір жолдарын біріктірген біртұтас Қазақстан темір жолы құрылып, басқаруда қайтадан бірыңғай жүйе қалпына келтірілді. Ендеше, «Қазақстан темір жолы» РМК-ның құрылуы 1958- 1977 жылдар аралығында одақ темір жолындағы ең көлемді де ұзақ, тарихта «Великая Казахская» деген атпен қалған Үлкен Қазақ темір жолының қайта түлеуі деп айтуға әбден болады. Әлеуеті мен мүмкіндігіне келсек, әрине бұрынғыдан әлденеше есе қуатты. Бүгінде ұзындығы 18 мың км жуықтаған, өндірісі жаңғыр- ған, техникасы жаңарған, алыс-жақын елдермен іскерлік байланыс орнатқан Ұлттық компания, шын мәнінде, Қазақстан экономикасының күретамыры рөлін атқаруы тиіс, – деп тұжырым жасаған Н.Есенғарин.
Иә, «Қазақстан темір жолы» компа- ниясының 25 жылдық тарихындағы жарқын беттер аз емес. Ең алдымен ауызға алынатыны, осы уақыт аралығында 2 мың шақырым теміржол салды. ҚТЖ құрылған соң құрылысы басталған Ақсу-Дегелеңді Хромтау-Алтынсарин, Шар-Өскемен, Өзен-Түркіменстан, Арқалық-Шұбаркөл, Қорғас-Жетіген, Бейнеу-Жезқазған… жалғастырып, елдің көліктік-транзиттік әлеуеті мен қуатын ондаған есеге өсірді. Өйткені, «Қазақстан темір жолы» РМК құрылып, республикадағы темір жолдар өз иелігімізге өткен соң ішкі темір жолдардың көп кемшілігі көзге ұрды. Негізгі темір жолдар шикізат тасымалына ыңғайлы салынған, өзімізден гөрі көрші елдерге көп қызмет ететін, бір-бірімен байланыспайтын тұйық жолдар тым көп болды. Сол «тар» орындарды кеңітіп, республика ішіндегі барлық темір жолдарды өзара байланыстырып, ортақ шеңбер жасап, халықаралық көлік дәліздеріне қосу үшін 2 мың км жуық темір жол салу керек болды. Бүгінде әрқайсысының ұлттық көлік жүйесін құрылымдау мен жасақтауда өзіндік рөлі бар, Қазақстанның орасан зор көліктік әлеуетін, транзиттік мүмкіндігін әлемге паш етіп отырған бұл магистральдардың еліміз үшін маңызы ұшан-теңіз, сан ғасырлар бойы болашақ үшін қызмет ететін болмақ.